Wat als je een uitvaart moet regelen met weinig geld, hoe kun je dit dan toch op een milieuvriendelijke en liefdevolle manier vormgeven?
Van april t/m december 2024 werd met steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie vooronderzoek gedaan voor het vormgevingsproject ‘Op kleine voet loslaten’.
Er zijn veel mensen in Nederland die het niet breed hebben en het meemaken van een verlies is dan een extra ingrijpende en overrompelende ervaring. De ontmoeting met een commerciële uitvaartindustrie werkt daarbij niet mee: een uitvaart kost veel geld (al gauw zo’n 8.000 euro) en bij de noodzaak van een goedkope uitvaart wordt de vormgeving vaak afstandelijk en onpersoonlijk.
Tegelijk is er een noodzaak, en voor veel mensen ook een diepe wens, om uitvaarten milieuvriendelijk vorm te geven. Mensen willen het leven goed achterlaten. Maar groene opties worden duur verkocht. Dus als iemand geliefd was, en er is ook liefde voor de planeet, hoe kan zo’n goedkope uitvaart dan toch kloppend worden vormgegeven? Hoe kan vormgeving hierin van betekenis zijn?
Hoe kan design
bijdragen aan goedkope,
milieuvriendelijke uitvaarten?
Het vooronderzoek bestond uit een veldonderzoek, een analyse in denkrichtingen, een werksessie met betrokkenen en experts, en een uitwerking in vervolgrichtingen voor sociaal, materiaal en ritueel ontwerp. Het werd geleid door Susanne Duijvestein in samenwerking met Carien Kirkels.
Over het algemeen ontbreekt het aan kennis en inspiratie over wat er allemaal mogelijk is bij uitvaarten. De overkoepelende conclusie van het vooronderzoek van Op kleine voet loslaten, is daarom dat er als tegenhanger van de commerciële industrie een grassroots beweging tot bloei mag komen van initiatieven voor goedkope en milieuvriendelijke uitvaartideeën. Ontwikkeld en aangewakkerd door vormgevers, en vooral kruislings bestuift en gecreëerd door mensen zelf. Hiermee wordt een brede diversiteit aan vormgeving gegenereerd, geworteld in uiteenlopende afscheidsculturen.
Hieronder wordt ingegaan op enkele uitvaartonderdelen waar vormgeving een belangrijke betekenis kan hebben, en die verder uitgewerkt zullen worden in het vervolg van 'Op kleine voet loslaten'. Uitgangspunten hierbij waren dat 1) mensen zo veel mogelijk kunnen werken met wat er al is aan eigen middelen, en zij hierin hun eigen kring mogen benutten 2) er in ontwerp van nieuwe objecten wordt gewerkt met natuurlijke, lokale, inheemse, hernieuwbare, gifvrije en plasticvrije materialen.
Bloeiende grafvelden
'From my rotting body, flowers shall grow and I am in them, and that is eternity.' Deze quote van Edvard Munch raakt aan een verlangen om na de dood bij te dragen aan een bloeiend leven. De hedendaagse werkelijkheid is dat menig begraafplaats vol steen ligt, ook de goedkope graven (algemene graven) zijn vaak versteend. In samenwerking met grafdelvers, tuinontwerpers, inheemse zadenexperts en uiteraard begraafplaatsbeheerders wordt onderzocht of de algemene graven zouden kunnen worden ingezaaid met inheemse bloemen. Grafmonumenten kunnen in dit ontwerp houten staanders zijn zoals vogelbadjes, insectenhuisjes en altaartjes. Zo hoeft er geen steen te worden gemijnd en blijft er maximale ruimte voor de ecologie.
Voor het maken van een schets van dit idee maakte ik dankbaar gebruik van een foto in het boek 'Slow Flowers' van Katja Staring, met fotografie door Eva Krebbers.
In liefde zelf afleggen
Bij het woord 'afleggen' hebben veel mensen onaangename ideeën. Maar het is in wezen niets anders dan iemand wassen en kleden. Dit kunnen mensen gewoon zelf, en dit ritueel kan heel liefdevol worden vormgegeven. Van oudsher zijn het vooral vertrouwde handen die het ritueel van afleggen doen, als eerbetoon, als verzorging. Vaak door dienende vrouwen uit de gemeenschap - doula’s, helers, genezers - soms samen met eigen familieleden. En in sommige tradities worden de mannen gewassen door mannen, en vrouwen door vrouwen. Elke cultuur kent eigen gebruiken in hoe dit ritueel vorm krijgt, bijvoorbeeld met het gebruik van speciaal water of een traditioneel gewaad. In het vervolg van 'Op kleine voet loslaten' worden niet alleen zorgvuldige beschrijvingen ontwikkeld van dit ritueel, ook zullen er inspiratiebeelden worden gedeeld van afleggen en opbaren.
Bakeren voor de aarde
Een kist is niet verplicht bij een uitvaart, een lichaam mag ook worden gewikkeld in een doek. Dat is heel gebruikelijk bij islamitische begrafenissen en bij natuurbegrafenissen. En zo'n doek hoeft niet nieuw te worden gekocht, maar mag uit eigen kast komen mits het groot genoeg is en van natuurlijk materiaal. Met vele handen kan iemand zonder baar worden gedragen, of met een eenvoudige plank uit de schuur kan een draagbaar worden gemaakt. Het lijkt een beetje op het inbakeren van een baby. In het vervolg van 'Op kleine voet loslaten' zullen howto's worden ontwikkeld om zo'n omhulsel met eigen stoffen en een plank te maken.
Met eigen auto rijden
Er bestaat niet zoiets als officiële rouwauto's, iemand mag gewoon worden vervoerd met een eigen auto mits deze ervoor geschikt is. Verkeersveiligheid en respect bepalen deze geschiktheid. Dus heeft iemand uit eigen kring een auto waarin dit kan? In menig ruime auto past een kist, mand, of draagbaar als de stoelen plat kunnen. Leg schapenkleedjes of andere fijne materialen neer voor extra sfeer. Rouwvlaggetjes zijn niet verplicht, er zouden eventueel ook linten of andere markeringen kunnen worden bevestigd. In het vervolg van 'Op kleine voet loslaten' worden tips en inspiratie gedeeld voor het vervoeren met eigen auto. Bijvoorbeeld ook voor het maken van een bijzondere stoet met behulp van autodeelplatforms. Daarnaast zal in samenwerking met kunstenaar Felipe van Laar een lijn draagbaren worden ontworpen die makkelijker in gewone auto's passen.
Rouwpost
In plaats van een gedrukte rouwkaart wordt het steeds gebruikelijker om een bericht van iemands overlijden te verspreiden via whatsapp, e-mail of social media. Het is kosteloos en het kan ook veel stress schelen in het uitzoeken van adressen. In Canva kun je een digitaal rouwkaartje mooi vormgeven met beeld en tekst en hiervoor zullen in het vervolgproces van 'Op kleine voet loslaten' templates worden ontwikkeld die mooi passen op een mobiele telefoon. Als het toch wordt gewaardeerd om iets op papier te hebben, dan is een rouwposter op A4 een mooie eenvoudige vorm om thuis te kunnen printen en bijvoorbeeld bij de uitvaart mee te geven. In de boekvorm van de poster kunnen dan bijvoorbeeld de muziektracks worden vermeld van de uitvaart, favoriete quotes of iemands lievelingsrecept.
Rouwplukkalender
De kweek van bloemen kost veel energie en de meeste rouwboeketten bevatten schadelijke pesticiden, onafbreekbaar steekschuim en plastic. En mensen betalen er veel geld voor. Met een beetje inspiratie kan er een mooi ritueel worden gemaakt van het verzamelen van een rouwstuk uit wat de eigen tuin, geveltuin of buurt geeft. Zo worden in de vroege lente de mooiste bloesemtakken gesnoeid, staan de bermen een zomer lang vol koolzaad, is er in de herfst veel diepe kleur te vinden en kun je in de winter prachtige geraamtes plukken. Eenvoud maakt de schoonheid. In het vervolg van 'Op kleine voet loslaten' wordt een kalender ontwikkeld voor welke rouwstukken er in welke maand op een verantwoorde manier te vinden zijn.
Grafgiften
Het gebeurt vaak dat er giften of offers worden meegegeven aan een overledene. In tegenstelling tot prehistorische vondsten zijn grafgiften vandaag de dag veelal schadelijk: zoals plastics in de aarde of glaswerk in een crematieoven. In Chinese afscheidstradities is vanuit dit besef joss paper ontstaan: in plaats van het ritueel offeren van echte voorwerpen die een overledene nodig kan hebben in de reis die voorligt, worden er papieren versies geofferd. Geïnspireerd hierdoor zullen vanuit 'Op kleine voet loslaten' aardevriendelijke grafgiftrituelen worden vormgegeven. Zoals van het op handgeschept groeipapier schrijven van iemands kwaliteiten die zullen voortleven, met zelfgemaakte natuurlijke inkt. Of het gezamenlijk rijgen van zaden of gedroogde bloemen. Zulke rituelen kunnen een gehele afscheidsceremonie beslaan en gestalte krijgen in een grafgift aan de overledene.
Koek en zopie
Hoe mooi als het lekkers na afloop van de begrafenis door allerlei mensen samen is gemaakt? Met zijn allen broodjes smeren, zelfgebakken koekjes klaarleggen, thermoskannen vullen: het voelt veel betekenisvoller dan catering inhuren. In joodse afscheidstradities is dit dan ook precies het gebruik: iedereen neemt iets te eten mee en de directe naasten laten zich verzorgen door alle mensen om hen heen. Voor het vervolg van 'Op kleine voet loslaten' worden recepten van geliefde rouwkost uit allerlei afscheidsculturen gedeeld, en tips om dit soepel en mooi te laten verlopen.
Kennis en overzicht
Het ontbreekt bij veel mensen vooral aan kennis, overzicht en inspiratie over wat er allemaal mogelijk is bij een uitvaart. Samen met illustrator Martien van den Hoek is een eerste aanzet ontwikkeld voor een overzicht voor 'een goedkope uitvaart, rijk aan liefde'. Bovenaan deze pagina en hieronder is hiervan een eerste schets te zien, deze wordt verder doorontwikkeld naar online en offline vormen.
Dankwoorden
Ik wil het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie bedanken voor de ruimte die de verstrekte subsidie heeft geboden om met aandacht te kunnen duiken in een onderwerp dat mij persoonlijk erg aan het hart gaat. Mijn diepe dank gaat uit naar de vele mensen die hun persoonlijke ervaringen hebben willen delen, waaronder niet alleen nabestaanden maar ook maatschappelijk werkers. En veel dank ook aan de experts en betrokkenen die input hebben willen geven voor dit vooronderzoek, en bijzondere dank aan Carien Kirkels voor het samen optrekken in dit project.
